.jpg)
Έθιμα και συνήθειες, που σχετίζονται με την κοινωνική ζωή, παρουσιάζουν μεγαλύτερη αντοχή. Αναφέρουμε για παράδειγμα την περίπτωση του γάμου. Ένας δεσπότης Κρητικός νοσταλγεί —σε κάποιες σελίδες ενός ενδιαφέροντος βιβλίου του*— το γάμο, όπως συνηθιζόταν να γίνεται —καθώς λέει— ως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Ο ίδιος τον αναπαριστάνει (στέκεται ιδιαίτερα στη γαμήλια πομπή), αντλώντας, όπως γράφει, τα στοιχεία από τις αναμνήσεις του, γιατί σήμερα «πεζό και πρακτικό θέλει η εποχή μας το μέγα γεγονός της ζωής του ανθρώπου: ο παπάς και ο κουμπάρος, το αυτοκίνητο και το ξενοδοχείο τέσσερες φτωχές λέξεις που κάνουνε μουγγό και τετράποδο το γάμο του σημερινού Κρητικού». Αφήνει μάλιστα στο τέλος μια κραυγή: «Ε, παντέρμοι καιροί! Ο κατακλυσμός του πολιτισμού φαίνεται πως φτάνει πλιά στα κόκαλα της Κρήτης.» Βέβαια, αυτά ισχύουν απόλυτα για τις πόλεις. Αλλά στα χωριά αντιστέκονται ακόμη σε ικανή έκταση και ένταση τα γαμήλια έθιμα, όπως φανερώνουν για παράδειγμα οι ακόλουθες πληροφορίες από το χωριό Μητρόπολη (του νομού Ηρακλείου): «Την Κυριακήν το απόγευμα οι συγγενείς και φίλοι του γαμβρού, έχοντες μαζί τον γαμβρόν, τον ιερέα, τον κουμπάρον και συνοδεία μουσικών οργάνων (λύρα-λαγούτο) ξεκινούν εκ της οικίας του γαμβρού εν πομπή, με τραγούδια, κατευθυνόμενοι προς την οικίαν της νύμφης, όπου αύτη μετά των συγγενών και φίλων της, έχοντες κλειστάς τας θύρας, περιμένουν. Η ως άνω πομπή λαμβάνει χαρακτήρα πανηγυρικώτερον, οσάκις η νύμφη κατάγεται εξ άλλου γειτονικού χωρίου. Τότε οι λαμβάνοντες μέρος εις την πομπήν μεταφέρονται έφιπποι εις το χωρίον της νύμφης.» Και αφού πάρουν τη νύφη, φεύγουν όλοι μαζί για την εκκλησία. Αυτή η περιγραφήει είναι σχεδόν ίδια με εκείνη που δίνει ο μητροπολίτης.
Και τα νεκρικά έθιμα κρατιούνται με συνέπεια στα χωριά. Τα κρητικά μοιρολόγια, ως οργανικά μέρη των νεκρικών συνηθειών, ακούγονται πάντα στους θανάτους, συνθεμένα από αλλεπάλληλα δίστιχα, όπως η μαντινάδα. Ενδιαφέρουσα για την ψυχολογία της Κρητικής είναι η είδηση ότι τα μοιρολόγια συχνά τα πλέκουν οι γυναίκες από πολύ καιρό πριν τα κορίτσια, όταν φυλούν τα ζώα στα χωράφια ή κεντούν, αντί να λένε τραγούδια της αγάπης, «ταιριάζουν» μοιρολόγια. Και μετά το θάνατο, για μεγάλο διάστημα, συνεχίζουν οι Κρητικές το μοιρολόι στα χωράφια ή στα σπίτια τους ή πηγαίνουν και μοιρολογούν πάνω στους τάφους, όπως φανερώνει το ακόλουθο μοιρολόι:
Έρχομαι πάλι αποβραδίς, με το θλιμμένο βήμα,
για να σου χύσω δάκρυα στο έρμο σου το μνήμα.
Να 'χει η πλάκα κλειδωνιά, κλειδί, να ξεκλειδώσω,
να δω του Χάρου τα παιδιά κι ύστερα να κλειδώσω.
Παίξε τση πλάκας μια γλωτσά και σκόρπισε το χώμα
και βγάλε τόνε το σταυρό που σου 'χουνε στο στόμα**.
Όπως και αλλού, τα μοιρολόγια λέγονται κάποτε στην Κρήτη αντί για τα τραγούδια του γάμου, όταν πρόκειται για νέους ή νέες που πέθαναν προτού να παντρευτούν. Στολίζουν μάλιστα τους νεκρούς και με τα ρούχα του γάμου, και τους βάζουν σε φέρετρο άσπρο, με άσπρες κορδέλες και κεριά: του γάμου. Μοιράζουν και κουφέτα. Το έθιμο τηρήθηκε και στην κηδεία των μαθητριών από το Σπήλιο Ρεθύμνου που πνίγηκαν την άνοιξη του 1972 στη θαλάσσια εκδρομή τους.
Από τις θρησκευτικές-λατρευτικές εκδηλώσεις αναφέρω τα ολοζώντανα πάντα λαϊκά πανηγύρια στις γιορτές των διάφορων αγίων, κυρίως στους μήνες του καλοκαιριού ως το Σεπτέμβρη, που οφείλουν την επιβίωσή τους, βέβαια, και στον έντονο ψυχαγωγικό χαρακτήρα που παίρνουν. Στις 17 Ιουλίου, γιορτή της Αγίας Μαρίνας της Βόνης —μικρής κωμόπολης της Πεδιάδας, εφτά χιλιόμετρα στα νότια του Ηρακλείου—, μαζεύονται κάθε χρόνο χιλιάδες πανηγυριώτες. Κέντρο του ενδιαφέροντος αποτελεί το «αγίασμα» που αναβλύζει κάτω από την άγια τράπεζα της εκκλησίας και είναι, όπως πιστεύουν οι πιστοί πανηγυριστές, θαυματουργό. Στη γιορτή του Αγίου Νικήτα, στο Φραγκοκάστελο της επαρχίας Σφακιών, συρρέουν οι κάτοικοι της περιοχής, για να πάρουν μέρος και σε ένα έθιμο που συνεχίζεται ακόμα: μετά την απόλυση ο παπάς μοιράζει, μαζί με τον άρτο και το αντίδωρο, μεγάλα κομμάτια από φρεσκοσφαγμένα αρνιά μαζί με ντόπιο κρασί. Τα αρνιά τα «τάσσουν» κάθε χρόνο οι Σφακιανοί «κουραδαραίοι» στον Άγιο Νικήτα για να τους προστατεύει τα κοπάδια από τις αρρώστιες και άλλα δεινά. Παλαιότερα γίνονταν, όπως μας κάνει να υποθέσουμε ένα ντόπιο τραγούδι, και αγώνες στο λιθάρι, το πήδημα κλπ. ανάμεσα στους νέους:
Σαν θες να ιδείς και να χαρείς όμορφα παλικάρια,
έλα στο Φραγκοκάστελο, να 'ναι τ' αγιού Νικήτα,
να ιδείς κοντούς για τ' άρματα, ψηλούς για το λιθάρι...
Μιχαήλ Γ. Μερακλής, «Σύγχρονος Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισμός», Εκδόσεις ΗΡΟΔΟΤΟΣ, Αθήνα 2016 (Πρώτη έκδοση 1973), σσ. 29-32
* Μητροπολίτης Κισάμου-Σελίνου ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ, Ο Χριστός σημάδεψε την Κρήτη, Αθήνα, 1969. Χαρακτηρίζουμε το βιβλίο ενδιαφέρον, γιατί αποτελεί πρωτότυπη —όσο ξέρω— προσπάθεια για τη δημιουργία ενός είδους κηρύγματος, με βάση το λαογραφικό υλικό της παράδοσης, πάνω στο οποίο απλώνονται οι ποιμαντικές σκέψεις και παραινέσεις του μητροπολίτη.
** Λαογραφία 21 (1963-1964), σσ. 515-516. Στον τελευταίο στίχο γίνεται αναφορά στη γνωστή και από αλλού συνήθεια να σφραγίζουν το στόμα του πεθαμένου με σταυρό από κερί, για να μη βρικολακιάσει.
