ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΦΤΩΧΩΝ & ΠΛΟΥΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ.
Λίγα λόγια γιά τον Αρεοπαγιτικό λόγο του Ισοκράτη.
Ο Ἀρεοπαγιτικὸς λόγος του Ισοκράτους ολοκληρώθηκε μάλλον το 355 ή 354 π.Χ., μετά το τέλος του «Συμμαχικού» πολέμου, - αν και μερικοί τον χρονολογούν πριν την έναρξη του πολέμου - ενός πολέμου που σήμανε το τέλος της Β' Αθηναϊκής συμμαχίας. Είχε προηγηθεί η αποστασία της Χίου, Ρόδου και Κω από τη Β' Αθηναϊκή συμμαχία (357 π.Χ.), οι στρατιωτικές αποτυχίες των Αθηναίων, και η αποδοχή εκ μέρους τους της ανεξαρτησίας των παλαιών τους συμμάχων (ειρήνη του 355 π.Χ.).
Δεδομένου ότι και σ αυτή την περίοδο οι Αθηναίοι δεν μπόρεσαν να απαλλαγούν από τα αμαρτήματα της αλαζονείας, του αυταρχισμού και της δίψας για όλο και περισσότερη δύναμη, εύλογο ήταν να εξαχθεί από ορισμένους το συμπέρασμα ότι η σωτηρία της Αθήνας βρισκόταν στην παραίτηση από τις ηγεμονικές τους διαθέσεις και στην επιστροφή στα παλαιά, πατροπαράδοτα ήθη.
Σ' αυτούς τους αρνητές της ηγεμονικής πολιτικής και νοσταλγούς του αττικού παρελθόντος ανήκει και ο Ισοκράτης, ο οποίος, μέσα από τους δύο αλληλένδετους λόγους του, τον Ἀρεοπαγιτικό και τον Περὶ Εἰρήνης, προσπαθεί να πείσει την κοινή γνώμη για την αναγκαιότητα μιας τέτοιας ηθικοπολιτικής «μεταρρύθμισης».
Με την πρότασή του για απόδοση στον Άρειο πάγο των παλαιών αρμοδιοτήτων του, ο Ισοκράτης ακολουθεί ένα ρεύμα πολιτικής σκέψης (αυτό των οπαδών της «πατρίου πολιτείας») που είχε εκφρασθεί από τον Κλειτοφώντα και άλλους, όταν, την κρίσιμη περίοδο μετά την καταστροφή στη Σικελία, είχε επιβληθεί στην Αθήνα η Βουλή των Τετρακοσίων (411 π.Χ.). Η πολιτική αυτή πρόταση επανέρχεται στο προσκήνιο μετά το τέλος του πολέμου, με υποστηρικτές τον Θηραμένη, τον Κλειτοφώντα, τον Άνυτο κ.ά., αλλά θα τεθεί στο περιθώριο από την «αμιγή» ολιγαρχία των Τριάκοντα.
Πρόκειται για μια ενδιάμεση - μεταξύ ολιγαρχίας και δημοκρατίας - τοποθέτηση, γι' αυτό που σε άλλες περιπτώσεις ο Ισοκράτης υποδηλώνει όταν μιλάει για «δημοκρατίαν ... ἀριστοκρατία μεμιγμένην» (Παναθηναϊκός, 153). Άλλωστε και η βουλή του Αρείου πάγου - η οποία δεκαεφτά χρόνια μετά τα Μηδικά είδε τη δύναμή της να εξασθενεί και τις αρμοδιότητές της να περιορίζονται - αποτελούσε τη χαρακτηριστικότερη έκφραση του αριστοκρατικού πνεύματος.
Όσο κι αν οι «ηθικές» συνταγές του Ισοκράτη μοιάζουν κάποτε - κάποτε ανεδαφικές, όσο κι αν πίσω από τη ρητορεία περί «πατρίου» πολιτείας ηχούν πού και πού συντηρητικοί - ολιγαρχικοί τόνοι, είναι γεγονός ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ο Ἀρεοπαγιτικὸς προβαίνει σε μια κριτική των λαϊκιστικών υπερβολών και των παρακμιακών χαρακτηριστικών της αθηναϊκής δημοκρατίας, που καταφέρνει και σήμερα να είναι επίκαιρη.*
Το αρχαίο Απόσπασμα:
ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ, ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΙΚΟΣ [7.28–35]:
Παραπλησίως δὲ τοῖς εἰρημένοις καὶ τὰ πρὸς σφᾶς αὐτοὺς διῴκουν. οὐ γὰρ μόνον περὶ τῶν κοινῶν ὡμονόουν, ἀλλὰ καὶ περὶ τὸν ἴδιον βίον τοσαύτην ἐποιοῦντο πρόνοιαν ἀλλήλων, ὅσην περ χρὴ τοὺς εὖ φρονοῦντας καὶ πατρίδος κοινωνοῦντας. οἵ τε γὰρ πενέστεροιτῶν πολιτῶν τοσοῦτον ἀπεῖχον τοῦ φθονεῖν τοῖς πλείω κεκτημένοις, ὥσθ’ ὁμοίως ἐκήδοντο τῶν οἴκων τῶν μεγάλων ὥσπερ τῶν σφετέρων αὐτῶν, ἡγούμενοι τὴν ἐκείνων εὐδαιμονίαν αὑτοῖς εὐπορίαν ὑπάρχειν· οἵ τε τὰς οὐσίας ἔχοντες οὐχ ὅπως ὑπερεώρων τοὺς καταδεέστερον πράττοντας, ἀλλ’ ὑπολαμβάνοντες αἰσχύνην αὑτοῖς εἶναι τὴν τῶν πολιτῶν ἀπορίαν ἐπήμυνον ταῖς ἐνδείαις, τοῖς μὲν γεωργίας ἐπὶ μετρίαις μισθώσεσι παραδιδόντες, τοὺς δὲ κατ’ ἐμπορίαν ἐκπέμποντες, τοῖς δ’ εἰς τὰς ἄλλας ἐργασίας ἀφορμὴν παρέχοντες. οὐ γὰρ ἐδεδίεσαν μὴ δυοῖν θἄτερον πάθοιεν, ἢ πάντων στερηθεῖεν, ἢ πολλὰ πράγματα σχόντες μέρος τι κομίσαιντο τῶν προεθέντων· ἀλλ’ ὁμοίως ἐθάρρουν περὶ τῶν ἔξω δεδομένων ὥσπερ περὶ τῶν ἔνδον κειμένων.
Παραπλησίως δὲ τοῖς εἰρημένοις καὶ τὰ πρὸς σφᾶς αὐτοὺς διῴκουν. οὐ γὰρ μόνον περὶ τῶν κοινῶν ὡμονόουν, ἀλλὰ καὶ περὶ τὸν ἴδιον βίον τοσαύτην ἐποιοῦντο πρόνοιαν ἀλλήλων, ὅσην περ χρὴ τοὺς εὖ φρονοῦντας καὶ πατρίδος κοινωνοῦντας. οἵ τε γὰρ πενέστεροιτῶν πολιτῶν τοσοῦτον ἀπεῖχον τοῦ φθονεῖν τοῖς πλείω κεκτημένοις, ὥσθ’ ὁμοίως ἐκήδοντο τῶν οἴκων τῶν μεγάλων ὥσπερ τῶν σφετέρων αὐτῶν, ἡγούμενοι τὴν ἐκείνων εὐδαιμονίαν αὑτοῖς εὐπορίαν ὑπάρχειν· οἵ τε τὰς οὐσίας ἔχοντες οὐχ ὅπως ὑπερεώρων τοὺς καταδεέστερον πράττοντας, ἀλλ’ ὑπολαμβάνοντες αἰσχύνην αὑτοῖς εἶναι τὴν τῶν πολιτῶν ἀπορίαν ἐπήμυνον ταῖς ἐνδείαις, τοῖς μὲν γεωργίας ἐπὶ μετρίαις μισθώσεσι παραδιδόντες, τοὺς δὲ κατ’ ἐμπορίαν ἐκπέμποντες, τοῖς δ’ εἰς τὰς ἄλλας ἐργασίας ἀφορμὴν παρέχοντες. οὐ γὰρ ἐδεδίεσαν μὴ δυοῖν θἄτερον πάθοιεν, ἢ πάντων στερηθεῖεν, ἢ πολλὰ πράγματα σχόντες μέρος τι κομίσαιντο τῶν προεθέντων· ἀλλ’ ὁμοίως ἐθάρρουν περὶ τῶν ἔξω δεδομένων ὥσπερ περὶ τῶν ἔνδον κειμένων.
Μετάφραση:
Παραπλησίως δε προς τα λεχθέντα εφέροντο και μεταξύ των. Διότι όχι μόνον είχον ομόνοιαν διά την διοίκησιν της πόλεως, αλλά και εις τον ιδιωτικόν των βίον τόσον εφρόντιζεν ο ένας διά τον άλλον, όσον πρέπει να φροντίζουν οι φρόνιμοι και οι έχοντες την ιδίαν πατρίδα. Και οι πτωχότεροι δηλαδή εκ των πολιτών τόσον πολύ απείχον του να φθονούν τους πλουσίους, ώστε ομοίως εφρόντιζον διά τας πλουσίας οικογενείας, όπως εφρόντιζον και διά τας ιδικάς των, διότι εθεώρουν ότι η ευτυχία των πλουσίων οικογενειών είναι ιδική των ευπορία· και οι έχοντες δε μεγάλας περιουσίας όχι μόνον δεν περιφρονούσαν τους πτωχους, αλλά θεωρούντες εντροπήν των την πτωχείαν των συμπολιτών των εβοήθουν τους πτωχούς, εις άλλους μεν παραδίδοντες αγρούς προς καλλιέργειαν με μικρόν μίσθωμα, άλλους δε στέλλοντες (με ιδικά των κεφάλαια) να εμπορευθούν, εις άλλους δίδοντες χρήματα δι' άλλας εργασίας. Διότι δεν εφοβούντο μήπως πάθουν το ένα από τα δύο, ή δηλαδή να χάσουν όλα τα δοθέντα χρήματα, ή να πάρουν μέρος των δανεισθέντων μετά πολλάς δυσκολίας και ανησυχίας· αλλά την ιδίαν πεποίθησιν είχον διά τα δανειζόμενα χρήματά των, την οποίαν είχον και διά τα κλεισμένα εις τα χρηματοκιβώτιά των.
(Μτφρ. Σ. Τζουμελέας. 1949. Ισοκράτους Αρεοπαγιτικός, Περί Ειρήνης. Αρχαίον κείμενον, εισαγωγή, μετάφρασις, σημειώσεις. Αθήνα: Πάπυρος.)
